Ngược dòng lịch sử, Kính Chủ thời Lê thuộc tổng Kính Chủ, huyện Giáp Sơn, phủ Kinh Môn, nay là khu dân cư Dương Nham, phường Phạm Thái, thị xã Kinh Môn. Trong kháng chiến, khu vực Kính Chủ bị tàn phá nặng nề. Bia ký, thần tích, nơi thờ tổ nghề không còn nên không rõ nghề chạm khắc đá nơi đây chính xác có từ bao giờ. Chỉ biết một số sản phẩm điêu khắc đá từ thời Lê đến thời Nguyễn còn ghi rõ thông tin, nhất là trên vách động Kính Chủ có nhiều dấu ấn và phong cách của thợ đá xưa.

Từ thời Lê, nghề đá ở Kính Chủ đã được chú ý và phát triển liên tục cho đến những năm trước Cách mạng Tháng Tám. Khoảng những năm 1436, nhận thấy đá Dương Nham có vân như mây, tiếng kêu vang, cụ Nguyễn Trãi đã dâng biểu làm khánh đá. Vua đồng ý, sai thợ ở huyện Giáp Sơn lấy đá núi Dương Nham để làm. Cuối thế kỷ 15, Vua Lê Thánh Tông có lần về thăm động Kính Chủ đã cho thợ đá khắc trên đỉnh động bài thơ. Đầu thế kỷ 16, nhiều tấm bia lớn được thợ đá Kính Chủ chạm khắc công phu trên vách động, chứng tỏ nghệ thuật điêu khắc đá nơi đây đạt đến trình độ cao…

 

Một số người cao tuổi cho biết, nghe cha ông nói lại, làng nghề chạm khắc đá Kính Chủ đã có từ rất lâu đời. Ngày ấy, hầu hết nam giới ở Kính Chủ đều biết chạm khắc đá. Theo nghề của cha ông đã gần 40 năm, Ông Vũ Văn Mạo ở khu dân cư Dương Nham, phường Phạm Thái cho biết trước đây nghề làm đá rất phát triển, người làm nghề không kịp sản xuất. Sản phẩm phổ biến nhất là tượng chó đá, nghê đá, bia đá, cối đá các loại và trục lúa. Hiện ông Mạo vẫn theo nghề nhưng chỉ làm thủ công những sản phẩm có giá trị nghệ thuật như: tượng người, tượng con vật, khánh đá… “Bây giờ tôi vẫn theo nghề không phải vì kinh tế mà vì yêu nghề. Ngày nay, người làm nghề đưa máy móc hiện đại vào làm nhưng sản phẩm vẫn không thể đẹp và có hồn bằng làm thủ công. Để tạo được sản phẩm có hồn từ đá không gì có thể thay thế được bàn tay và khối óc của người thợ đá”, ông Mạo nói.

 

Với bàn tay tài hoa và lòng yêu nghề, nghệ nhân làng chạm khắc đá Kính Chủ đã tạo nên nhiều công trình bằng đá tinh xảo, sắc nét, nổi tiếng. Nhiều công trình vẫn trường tồn đến ngày nay không chỉ mang dấu ấn lịch sử mà còn lưu giữ kiến trúc nghệ thuật chạm khắc của thợ đá Kính Chủ xưa. Tiêu biểu như di tích cấp quốc gia cầu đá Hà Tràng ở xã Thăng Long (Kinh Môn) đã tồn tại hơn 100 năm nay. Tại các dầm cầu được chạm khắc hình đầu rồng còn khá sắc nét. Đặc biệt, bia “Côn Sơn tư phúc tự bi” dựng năm 1607 được Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc khi về thăm Côn Sơn năm 1965 cũng do thợ đá Kính Chủ xưa chạm khắc lại. Ngôi thành đá đồ sộ Thành nhà Hồ đã được công nhận là di sản thế giới cũng có dấu ấn của thợ đá Kính Chủ…

Hành trình lớn nhất của thợ đá Kính Chủ là dấu ấn của những bàn tay tài hoa vẫn còn lưu lại trên hệ thống hơn 40 bia ma nhai ở động Kính Chủ đã được công nhận là bảo vật quốc gia. Những văn bia với nét chữ thanh thoát, hoa văn tinh xảo, đường chạm sắc cạnh. Phía hai bên cửa động là những văn bia khắc trên vách đá, với sự xuất hiện của các dạng chữ Hán cổ. Văn bia thể hiện mỹ thuật trang trí hoa văn qua các triều đại như Trần, Lê sơ, Mạc, Lê trung hưng, Nguyễn... có giá trị trong việc nghiên cứu lịch sử phát triển văn tự, văn phong qua các thời kỳ của đất nước. Các dòng chữ Hán và bản dịch chữ quốc ngữ được khắc rõ ràng, sắc nét, hoa văn, họa tiết tinh xảo. "Hệ thống văn bia như bảo tàng đá độc nhất vô nhị lưu giữ nghệ thuật điêu khắc của thợ đá Kính Chủ suốt 7 thế kỷ qua".

 

Trải qua bao thăng trầm, những câu chuyện về đá vẫn được người dân nơi đây giữ gìn và phát huy. Đến nay, ngoài những người yêu nghề vẫn làm nhỏ lẻ tại nhà, địa phương còn có từ 5-6 cơ sở sản xuất lớn nhỏ làm nghề với khoảng 30-40 lao động. Không chỉ chế tác, thi công cho các công trình văn hóa, đình chùa, lăng mộ, người làng nghề đá Kính Chủ còn chạm khắc tạo ra các con giống, tượng đá và nhiều loại sản phẩm khác. Với đôi bàn tay khéo léo, sự sáng tạo của người thợ đá, những phiến đá thô sơ, vô tri đã trở thành những tác phẩm nghệ thuật có hồn. Không chỉ giúp đời sống người dân phát triển, những tác phẩm từ đá còn lưu giữ giá trị văn hóa truyền thống và tạo nên bản sắc văn hóa làng./.